Αποστολή 2 - Πολωνία

Day 3,874, 15:25 • Published in Greece Greece • by Chaos0



Κατά την 10ετία του '90 είχα προετοιμάσει μια σειρά 10 θεμάτων για κάποιον ιδιωτικό ραδιοφωνικό σταθμό που εξειδικευόταν σε ιστορικά ζητήματα με τον γενικό τίτλο "Ιστορικοί Συσχετισμοί". Λίγο πριν την έναρξη της μετάδοσης τους ο σταθμός έχασε την άδεια εκπομπής κάτω από αδιευκρίνιστες συνθήκες. Το γεγονός ότι τότε κυβερνούσε το "δημοκρατικό" ΠΑΣΟΚ και ο μυστικός εταίρος του ήταν η Ροζ Αριστερά το γράφω μόνο σαν ένδειξη του πως λειτουργούσαν τα πράγματα εκείνες τις εποχές.

Σαν δεύτερο άρθρο από τα υποχρεωτικά τρία, επιλέγω να παραθέσω το κείμενο ενός από τα πρώτα θέματα εκείνης της άτυχης εκπομπής' όπου γινόταν συσχετισμός του κινήματος του Κατιλίνα στην προαυτοκρατορική Ρώμη, με το πραξικόπημα του Γιαρουζέλσκι στην πολύπαθη Πολωνία. Έτσι, για να θυμούνται οι παλιοί και να μαθαίνουν οι νεώτεροι.





Στη Ρώμη του ‘63 Παλαιάς Χρονολόγησης οι κατώτερες τάξεις υπέφεραν από τις δίδυμες κατάρες της οικονομικής δυσπραγίας λόγω των αδιάκοπων εμφυλίων πολέμων και της πολιτικής διαφθοράς που επέτεινε την πρώτη. Σε αυτή την ιστορική στιγμή το καθεστώς αντιμετώπισε μια οριακή απειλή. Η πλέμπα και η χρεοκοπημένη μερίδα της αριστοκρατίας βρήκαν στο πρόσωπο του πατρικίου Λεύκιου Σέργιου Κατιλίνα έναν χαρισματικό ηγέτη. Παρά το αμφιλεγόμενο της προσωπικότητάς του, φαινόταν ικανός να θέσει σε κίνηση διαδικασίες που θα στερούσουν τους ως τότε κυρίαρχους από κάθε πηγή πλούτου και εξουσίας. Τότε, οι ικανότεροι ηγέτες της Πολιτείας όρθωσαν το ανάστημά τους απέναντι σε κείνους που απειλούσαν την ιερή παραδοσιακή τάξη.
Ο Μάρκος Πόρκιος Κάτων, δισέγγονος του γνωστού κήνσορα Κάτωνα του οποίου το όνομα έφερε, εκφώνησε τον περίφημο λόγο του, που πολλοί αποδίδουν λανθασμένα στον Κικέρωνα: "...Σε σας απευθύνομαι, σε σας που ενδιαφέρεστε περισσότερο για τα σπίτια, τις επαύλεις, τα αγάλματα που κατέχετε, παρά για το συμφέρον της χώρας. Αν θέλετε να διατηρήσετε αυτά τα πράγματα που τόσο αγαπάτε, αν θέλετε να χαίρεστε ανεμπόδιστα τις απολαύσεις σας, ξυπνήστε επιτέλους. Διακυβεύεται η ελευθερία μας, η ύπαρξή μας...".
Και ο ίδιος ο Κικέρων γόνος πληβείας γενιάς, που αργότερα αποκλήθηκε "Σωτήρας της Δημοκρατίας", κραύγασε: "...Είναι η πάλη του πλούτου προς τη φτώχεια...".
Η πρόσκληση αυτή ευοδώθηκε άμεσα. Η Σύγκλητος πείστηκε να πάρει τα αναγκαία μέτρα και ο λαός απέρριψε την υποψηφιότητα του Κατιλίνα για την υπατεία. Κατόπιν τούτου οι συνομώτες επιχείρησαν να εξεγερθούν. Όσοι δεν συνελήφθησαν στα όρια της Πόλης για να συρθούν με γάντζους στον Τίβερη, συντρίφτηκαν στρατιωτικά στην Τοσκάνη. Το κεφάλι του ηγέτη της εξέγερσης στάλθηκε στην Ρώμη ως τρόπαιο και τα κορμιά των τελευταίων οπαδών του αφέθηκαν άταφα στο πεδίο της τελικής τους μάχης κοντά στην σημερινή Πιστόγια.
Για τους φιλομαθείς προτείνονται τα βιβλία "Η ΣΥΝΟΜΩΣΙΑ ΤΟΥ ΚΑΤΙΛΙΝΑ" του Σαλούστιου και το "ΙΟΥΛΙΟΣ ΚΑΙΣΑΡ" από τη συλλογή "Η ΖΩΗ ΤΩΝ ΚΑΙΣΑΡΩΝ" του Σουητώνιου.

Ήλιε, ήλιε αρχηγέ

Το πέρασμα κάποιου αριθμού αιώνων δεν άλλαξε το περιεχόμενο της προαναφερθείσας πρόσκλησης, η οποία επαναλαμβάνεται αυτούσια από τους ικανότερους ηγέτες κάθε εξουσιαστικού καθεστώτος όταν αυτό παραπαίει. Χαρακτηριστικό δείγμα, τα γεγονότα που οδήγησαν στην εγκατάσταση της δικτατορίας Γιαρουζέλσκι στην Πολωνία. Το ενδιαφέρον στοιχείο σε αυτήν έγκειται στο ότι πρόκειται για την πρώτη χρήση της μεθόδου της ενδογενούς στρατιωτικής δικτατορίας για την καθυπόταξη κοινωνικών εντάσεων στο Ανατολικό μπλοκ.
Από τεχνική σκοπιά ακολουθήθηκε μια άψογη στην εκτέλεσή της εφαρμογή του κλασσικού μοντέλου ανάληψης της διακυβέρνησης από μια χούντα. Οι κυβερνητικές υπηρεσίες τέθηκαν υπό στρατιωτικό έλεγχο, τα πιθανά σημεία συγκέντρωσης αντιφρονούντων αποκλείστηκαν από επίλεκτες μονάδες, οι ενδεχόμενοι ηγέτες αντιδράσεων συνελήφθησαν προληπτικά, όπως και όσα στελέχη του κρατικού μηχανισμού και της κομματικής ιεραρχίας δεν ενέπνεαν απόλυτη εμπιστοσύνη. Άξιος θαυμασμού - από τεχνική πάντα σκοπιά - είναι ο όλος σχεδιασμός και η μεθόδευση που ακολούθησε η εσωτερική ηγεσία του καθεστώτος προκειμένου να αντιμετωπίσει την κρίση που σοβούσε στην χώρα.

Madredeus - O Pastor

Τα ιστορικά και πολιτικά, κοινωνικά και οικονομικά αίτια της Πολωνικής έκρηξης δεν θα αναλυθούν σε αυτό το σημείο. Εδώ το ενδιαφέρον εστιάζεται σε κάποιες παρατηρήσεις για τις αρχικές επιτυχίες του εργατικού κινήματος. Η αναφορά γίνεται στην περίοδο που άρχισε με τις μεγάλες απεργιακές κινητοποιήσεις πριν την ίδρυση της Σολινταρνόσκ (ΑΛΗΛΛΕΓΓΥΗΣ) και τέλειωσε με την εγκατάσταση της "Στρατιωτικής Επιτροπής Εθνικής Σωτηρίας". Κατά τη διάρκεια των απεργιών και των καταλήψεων το εργατικό κίνημα δεν ήταν ούτε συντονισμένο ούτε οργανωμένο. Επιτροπές που συγκροτούνταν επί τόπου αναλάμβαναν να καθοδηγήσουν τη συνέχισή του σε επίπεδο εργοστασιακού συγκροτήματος αρχικά ή περιοχής αργότερα. Αν μια απεργία χτυπιόταν σε ένα σημείο, ξεσπούσαν κύματα οργής και κινητοποιήσεις σε πολλά άλλα. Η επιτυχής έκβαση μιας ενέργειας σε κάποια περιοχή γεννούσε μιμητές σε πολλές άλλες. Δεν υπήρχε συγκεκριμένος στόχος για να βληθεί από το κράτος αλλά δεκάδες εστίες που κάθε απόπειρα κατάσβεσής τους πυροδοτούσε νέες. Το ίδιο το κράτος κατέρρεε εσωτερικά. Οι χρόνιες μάστιγες της διαφθοράς και της αποτελμάτωσης των μηχανισμών του το καθιστούσαν ολότελα αναποτελεσματικό στην διαπάλη με ένα δυναμικό κίνημα βάσης. Το Κόμμα σπαρασσόταν από τις εσωτερικές του έριδες μεταξύ ανανεωτικών, συντηρητικών και απλών αριβιστών. Περίπου σε αυτή τη χρονική στιγμή τοποθετείται η έναρξη της παρέμβασης του εσωτερικού σκληρού πυρήνα, της πραγματικής δύναμης στο Πολωνικό Κομμουνιστικό Κόμμα.

Δεν είχες όνομα κι όλα τα σάρωσες

Μια διευκρίνιση. Η μελέτη της μεταπολεμικής ιστορίας της Πολωνίας θα δείξει ότι σε αντίθεση με τα δραματικά γεγονότα που συνόδευαν μια αλλαγή ηγεσίας στις περισσότερες κομμουνιστικές χώρες, για το ντόπιο Κόμμα η εμφανής πολιτική καθοδήγηση υπήρξε πάντοτε αναλώσιμη με χαρακτηριστική ευκολία. Το μοντέλο αυτό φάνηκε να υιοθετείτε και στην εξεταζόμενη κρίση. Η αποτυχημένη ηγεσία αντικαταστάθηκε από μια άλλη που άρχισε αμέσως διαπραγματεύσεις με τους αντιμαχόμενους το καθεστώς.
Στη συνέχεια το δράμα λειτούργησε σε δύο σκηνικά επίπεδα. Στο πρώτο, το περισσότερο εμφανές, το εργατικό κίνημα ολοκλήρωνε τις κατακτήσεις του, θεσμοποιούσε τα όργανά του και γινόταν αποφασιστικός παράγοντας στη λήψη των αποφάσεων. Τα επίσημα συνδικάτα παραμερίστηκαν και η "Αλληλεγγύη" κατέστη ο υπεύθυνος συνομιλητής της κυβέρνησης για τα θέματα των εργαζομένων. Εξ αντικειμένου προέκυπτε θέμα εξουσίας ή τουλάχιστον διπολικότητας της εξουσίας (μάλλον κανείς τους δεν είχε διαβάσει τις πέντε προϋποθέσεις του Παντελή του Πουλιόπουλου για την πραγματοποίηση μιας επιτυχούς επανάστασης). Το Παγκόσμιο ερώτημα έγκειτο στο εάν και πότε θα παρενέβαιναν τα Ρωσικά άρματα μάχης. Ο Μέγας Άγνωστος ήταν φυσικά ο Πολωνικός στρατός. Ο στρατός αυτός σύμφωνα με τα ειδικά περιοδικά ήταν ένας από τους καλύτερα εξοπλισμένους και ετοιμοπόλεμους στην Ευρώπη, με άριστο ηθικό και έναν ιστορικό εθνικισμό που δεν εστερείτο στοιχείων ενός εξίσου ιστορικού αντιρωσισμού. Σε περίπτωση παρέμβασης του Συμφώνου της Βαρσοβίας το φυσικό αναμενόμενο θα ήταν η πρώτη σύρραξη ανάμεσα σε στρατούς του Ανατολικού μπλοκ. Ότι για ελάχιστα χρονικά όρια δεν πρόλαβαν να κάνουν οι Τσέχοι, φαινόταν να ανήκει στους Πολωνούς!
Στο δεύτερο σκηνικό επίπεδο οι διαδικασίες αν και βαθύτερης ουσίας έδιναν ελάχιστες αφορμές για συγκινησιακά ερεθίσματα. Το Κράτος και το Κόμμα υποχωρώντας σε όλα τα μέτωπα άφησαν την Αλληλεγγύη να αναπτυχθεί και να συγκροτηθεί οργανωτικά, ικανοποιώντας - με ελάχιστες αντιστάσεις - όλες τις απαιτήσεις της. Δεν έκαναν καμία ουσιαστική προσπάθεια για παρέμβαση στην παραπαίουσα οικονομία της χώρας. Αρκούνταν στη διατύπωση κάποιων προτάσεων που κατέρρεαν στην πρώτη αντίδραση. Άφησαν την ίδια αυτή Αλληλεγγύη που ξεκίνησε σαν γενικός σύνδεσμος ενός κινήματος βάσης, να γίνει ένας συγκροτημένος οργανισμός με την κεντρική ηγεσία του, τα επί μέρους όργανά του και τον απλό οργανωτικό πληθυσμό. Της έδωσαν αρκετό έδαφος για να αποκτήσει τις δικές της εσωτερικές τριβές, τις δικές της εσωτερικές αντιθέσεις, τις δικές της εσωτερικές φθορές. Άφησαν τον Βαλέσα να αντικαταστήσει τη συλλογική ηγεσία με το δικό του επαγγελματικό επιτελείο που δανείστηκε κατά μεγάλο μέρος από την Καθολική Εκκλησία. Επέτρεψαν στον ίδιο να κάνει εμφανίσεις αρχηγού κράτους, Ταυτόχρονα οι καθεστωτικές δυνάμεις ανασυντάσσονταν. Ο κρατικός μηχανισμός εκκαθαρίστηκε και ξαναέγινε λειτουργικός. Το Κόμμα αναδιοργανώθηκε, τα πιο ενοχλητικά στοιχεία απομακρύνθηκαν διακριτικά ενώ άλλοι αποδυναμώθηκαν εξ ίσου διακριτικά. Για περισσότερη ασφάλεια, στο Συνέδριο η καθοδήγηση παραχωρήθηκε στους μετριοπαθείς και τους ανανεωτικούς!

Mozart - Requiem

Με την σταθεροποίηση των νέων συνθηκών, δόθηκε το σύνθημα για το ξέσπασμα κρίσης στις σχέσεις Κράτους και Σολινταρνόσκ. Και βέβαια την λύση κλήθηκε να δώσει ο στρατός. Ο στρατός που ναι μεν ήταν εθνικός, που οπωσδήποτε θα πολεμούσε κάθε εισβολέα, εχθρό ή "σύμμαχο", δεν έπαυε όμως να είναι Ο ΣΤΡΑΤΟΣ. Το έσχατο δηλαδή και ισχυρότερο μέσον είτε για την στήριξη είτε για την οριστική αποσταθεροποίηση κάθε καθεστώτος, ανάλογα με το ποιος έχει τον έλεγχό του. Το χτύπημα υπήρξε καθολικό και ακαριαίο. Η Αλληλεγγύη με μια μόνον κίνηση αποκεφαλίστηκε. Τα επιτελεία της κατέρρευσαν, η σπονδυλική στήλη κάθε ενδεχόμενης εργατικής αντίδρασης τσακίστηκε και στον αρχηγό της δεν επιτράπηκε καν ο ρόλος του μάρτυρα αλλά του επιφυλάχθηκε ο ρόλος του πυροσβέστη. Αντί της σύλληψης του Βαλέσα, ανακοινώθηκε ότι βρισκόταν στη Βαρσοβία για "υψηλού επιπέδου συνομιλίες". Δόθηκε δηλαδή η γενική αίσθηση ότι το καθεστώς έκανε απλά μια επίδειξη δύναμης αλλά δεν αισθανόταν αρκετά ισχυρό και διαπραγματευόταν μια λύση.
Όταν η απάτη έγινε φανερή ήταν αργά για κάθε αντίδραση. Οι αυθόρμητες κινητοποιήσεις δεν έγιναν ποτέ και η καταστροφή της Αλληλεγγύης κατέστησε αδύνατες τις οργανωμένες. Οι επακολουθήσασες ηρωικές αλλά αποσπασματικές πράξεις αντίστασης των Πολωνών εργατών και διανοουμένων έπεσαν στο κενό. Βεβαίως τίποτε δεν είναι αδύνατον όταν σε μια καθεστωτική διαμάχη υπάρχει η καθολική εχθρότητα ενός λαού απέναντι στην κρατούσα τάξη πραγμάτων. Χρειάστηκε όμως η συνολική εκ των ένδον κατάρρευση ολόκληρου του συστήματος του λεγόμενου «υπαρκτού σοσιαλισμού» προκειμένου να ανακτήσουν οι Πολωνοί έστω και την επίφαση ελευθερίας μιας δυτικού τύπου δημοκρατίας.

The Residents - Swastikas On Parade

Τα Πολωνικά γεγονότα τότε που συνέβησαν, συνέβαλλαν στην υπενθύμιση ορισμένων πολύ ταλαιπωρημένων αληθειών που είχαν απωθηθεί από την "σύγχρονη" σκέψη. Η σημαντικότερη από αυτές αφορά την ίδια την κυρίαρχη "αλήθεια" της εποχής τους. Αναφέρομαι στον Μαρξισμό, μια ιδεολογία που έμμεσα ή άμεσα τείνει να καθορίζει τον τρόπο αντιμετώπισης των καταστάσεων από ανθρώπους και μηχανισμούς, με την θεοποίηση του κρατισμού. Τα Πολωνικά γεγονότα υπενθύμισαν ότι το σπουδαιότερο στοιχείο της Μαρξιστικής άποψης, η θεωρία της ταξικής πάλης, δεν συναρτάτε κατ’ ανάγκη με την κοσμοθεωρία που ανέπτυξαν ο Μαρξ και οι μαθητές του, ακριβώς όπως και το οξυγόνο δεν άρχισε να υπάρχει όταν επιβεβαιώθηκε η ανακάλυψή του.
Από την πρώτη σχηματοποίηση κοινωνικών ομάδων και ακόμη περισσότερο μετά την συγκρότησή τους σε τάξεις, άρχισαν να δημιουργούνται πιέσεις που κάποια στιγμή τις έφερναν σε σύγκρουση. Οι συγκρούσεις όμως αυτές κάθε άλλο παρά αποτελούσαν καθημερινή πρακτική, αντίθετα με τους ισχυρισμούς της μαρξιστικής θεωρίας. Στα πλαίσια αυτών των συγκρούσεων οι πολιτικές δυνάμεις, προσωποπαγείς ή ιδεολογικές, έθεταν τις προτάσεις τους και κέρδιζαν ή έχαναν τις μεταξύ τους μάχες. Ο μαρξισμός θέλησε να διαγνώσει στην σύγκρουση εργατικής και αστικής τάξης μια οριακή κατάσταση που θα μπορούσε να οδηγήσει σε μια κοινωνία χωρίς τάξεις. Αυτό σημαίνει ότι ο μαρξισμός σαν επιστημονική σχολή και ο μαρξισμός σαν πολιτική πρόταση είχαν ήδη διαχωριστεί.
Η πολιτική πρόταση του μαρξισμού, συγκροτηθείσα σε κόμματα και οργανώσεις, είχε μια ορισμένη εξέλιξη στα χρόνια που ακολούθησαν. Αλλού κέρδισε το παιχνίδι και αλλού το έχασε. (Μια από τις σχετικές ειρωνείες της Ιστορίας είναι η απόλυτα διάψευση των προβλέψεων του πατέρα του όρου "Ιστορική Αναγκαιότητα". Όπου η κρυστάλλινη σφαίρα της τελευταίας του έδειχνε επαναστάσεις, τα κινήματα απέτυχαν. Αχ κατακαημένη Ρόζα Λούξεμπουργκ... Και βρέθηκε η έρημη η Ρωσία, που έγραφε για αυτήν ότι θα συρθεί τελευταία και καταϊδρωμένη στον σοσιαλισμό, να κάνει το όνειρό του πράξη). Οπωσδήποτε, γύρω από την πολιτική αυτή πρόταση - και με το σχετικό ζόρι του Ερυθρού Στρατού - δημιουργήθηκε σε πολλές χώρες ένα στάτους οικονομικό, κοινωνικό και πολιτικό που πολύ λίγο είχε να κάνει με την αρχική θεωρεία της εξάλειψης του κοινωνικού ανταγωνισμού μέσω της κατάργησης της κυρίαρχης τάξης. Απλά αντικατέστησε την διάσπαρτη και πολυκέφαλη αριστοκρατία των αστών με την ενιαία αριστοκρατία της διοικητικής και τεχνοκρατικής "υπαλληλίας" που κατ’ ευφημισμόν αποκλήθηκε "κρατικός καπιταλισμός". Επικαλείτο όμως την αρχική θεωρία διαρκώς, εν είδει θρησκευτικής λειτουργίας, προκειμένου να στηρίζει την νομιμότητα της εξουσίας της.
Αποτελεί ένα ακόμη αστείο, ότι στις χώρες που δεν μπήκαν κάτω από την κυριαρχία της Μαρξιστικής πολιτικής πρότασης συντελέστηκε κοσμογονία εξέλιξης στα οικονομικά και κοινωνικά δικαιώματα του πολίτη, ενώ εντός του Συμφώνου βασίλευε το κνούτο της Κρατικής Ασφάλειας. Βεβαίως ένας μη Μαρξιστής αλλά αναρχικός Ρώσος διανοητής, ο Μπακούνιν, έδινε σύμφωνα με τα γραφόμενα στις «ΕΠΙΣΤΟΛΕΣ» του οδηγίες στους επιστάτες των κτημάτων του, "...να χρησιμοποιούν το κνούτο όσο γίνεται περισσότερο. Μόνο έτσι ο κολίγος μπορεί να ξυπνήσει και ίσως κάποια μέρα να επαναστατήσει...".

Louis Armstrong - When The Saints Go Marching In

Υπάρχει λοιπόν το παράδοξο, κοινωνίες προερχόμενες από την μαρξιστική πολιτική πρόταση να αντιμετωπίζουν προκλήσεις προερχόμενες από τα φαινόμενα που διερεύνησε ο πατέρας της στο ιστορικό και θεωρητικό του έργο. Όχι όμως και τόσο παράδοξο αν αποσυντεθεί ο Μεγάλος Μαρξιστικός Μύθος. Αν πάψει δηλαδή να ταυτίζεται η προσπάθεια των εκμεταλλευόμενων στρωμάτων των κοινωνιών για βελτίωση των συνθηκών ύπαρξής τους, με την προσπάθεια των μαρξογενών και μη σοσιαλιστικών ή κομμουνιστικών πολιτικών σχηματισμών για απόκτηση της εξουσίας με βίαια ή με κοινοβουλευτικά μέσα. Άλλωστε, για τους γνωρίζοντες ιστορία η άποψη της ισοτιμίας των κοινωνικών ομάδων και των ίσων ευκαιριών δεν είναι καν μαρξιστική. (Πάλι για τους φιλομαθείς: Υπάρχει ένα υπέροχο μικρό βιβλίο του μαρξιστή Παναγή Λεκατσά, με τίτλο "Η ΠΟΛΙΤΕΙΑ ΤΟΥ ΗΛΙΟΥ". Διαβάστε το). Απλά υιοθετήθηκε από τους πολιτικούς οργανισμούς του μαρξίζοντος χώρου όπου αυτό φαινόταν ότι θα απέφερε πολιτικά κέρδη, για να εγκαταλειφθεί σαν έκθετο αποπαίδι όπου οι παραπάνω οργανισμοί αναρριχήθηκαν στην εξουσία.
Δεν είναι ανάγκη να ερευνά κανείς ως νέος Κολόμβος προκειμένου να ανιχνεύσει την μαρξιστική άποψη σε φαινόμενα όπως τα Πολωνικά. (Είναι γνωστό ότι ο Κολόμβος έψαχνε για τις Ινδίες για να καταλήξει στην Κούβα). Αν με τον όρο "Μαρξιστική άποψη" υπονοείται το όραμα της αταξικής κοινωνίας, ήταν απλά απούσα. Από τότε ακόμη επρόκειτο είτε για πολιτικό σύνθημα επαγγελματιών απατεώνων είτε προβολή στο μέλλον των φετιχιστικών φαντασιώσεων κάποιων παλαιοημερολογιτών της αριστεράς. Αν όμως υπονοείται το κοινωνικό στάτους που είχε προκύψει στις χώρες του λεγόμενου "υπαρκτού σοσιαλισμού" ήταν πολύ - πολύ παρούσα, στην αντίθετη όμως πλευρά από κείνην όπου την έψαχναν οι παθιασμένοι τάχα για δημοκρατία και δικαιοσύνη πολιτικοί παρατηρητές.
Η φιλοσοφική και πολιτική σκέψη έχει κυριαρχηθεί για πάρα πολλά χρόνια από την άποψη για ένα κόσμο απόλυτο, μανιχαιστικό, με αυστηρή διάκριση του καλού και του κακού, του σοσιαλιστικού και του αστικού, του Ολυμπιακού και του Παναθηναϊκού, της ιστορικής αναγκαιότητας και του χάους. Πριν λίγο καιρό σε ένα συνέδριο είχα διατυπώσει την ακόλουθη άποψη: "... Το κακό με την αριστερά, τόσο στα "εθνικά» θέματα και την εξωτερική πολιτική, όσο και στο σύνολο των υπόλοιπων ζητημάτων, είναι ότι επιμένει να μένει δέσμια των "Θέσεων πάνω στον Φόιερμπαχ". Επιμένει να πιστεύει ότι είναι δυνατός ο εκ των προτέρων σχεδιασμός της ιστορίας. Οι επανειλλημένες αποτυχίες της θα έπρεπε να την έχουν πείσει για το θεμελιώδες αυτό λάθος της. Τουλάχιστον οι παρούσες σήμερα γνώσεις κοινωνικής μηχανικής δεν παρέχουν τέτοιες δυνατότητες. Πόσο μάλλον οι προ εκατόν πενήντα ετών, όταν διαμορφώθηκε η σχετική θεωρία. Ίσως θα έπρεπε να αρχίσει να διερωτάται εάν είναι έστω επιθυμητή η απόκτηση τέτοιων γνώσεων και δυνατοτήτων. Ενδεχομένως να πρόκειται για την πλέον εφιαλτική προοπτική...".
Έχοντας την εμπειρία γεγονότων όπως τα Πολωνικά αρχίσαμε σιγά - σιγά να καταλαβαίνουμε ότι ο Κόσμος μας είναι πολύ περίπλοκος για να εμπιστευτούμε τη χάραξη του μέλλοντός του στους φιλόσοφους και τους σχολιογράφους. Ιδίως στους τελευταίους. Ίσως - και αυτό είναι ευχή - να γίνει κάποτε αντιληπτό ότι είναι ΥΠΕΡΒΟΛΙΚΑ περίπλοκος για να τον εμπιστευθούμε σε οτιδήποτε άλλο από την ούτως ή άλλως κυρίαρχη αλληλεπίδραση των στοιχείων που τον αποτελούν.