Jagodina, među javom i medj snom

Day 2,590, 08:37 • Published in Serbia Serbia • by AleksandarJah1
Kroz nekoliko interesantnih projekata lokalna vlast u Jagodini pokušava da predstavi taj grad kao novi turistički centar. Međutim iza paljenja olimpijskog plamena, otvaranja akva parka i zoo vrta krije se deindustrijalizacija grada i prekarizacija nekadašnjih fabričkih radnika koji teško pronalaze nova radna mesta u uslužnim delatnostima. Deo procesa je i promena u urbanističkim i stambenim politikama – na javnim površinama se otvaraju šoping molovi a novoizgrađeni stanovi ostaju prazni jer je njihova cena nedostupna lokalnom stanovništvu.

Jagodina je danas grad koji pokušava da živi od turizma. Gotovo svaku svoju javnu površinu i svaki deo javnog života žrtvuje turizmu, koji samo sezonski i povremeno zapošljava određeni broj ljudi. Čak i ako bi uspeo da postane značajan turistički centar, javlja se strukturni problem funkcionisanja grada s gotovo isključivo monofunkcionalnom ekonomijom. U praksi se pokazalo da su gradovi s turizmom kao vodećom privrednom delatnošću izrazito nestabilni i neodrživi. Neophodno je da turizam u tim gradovima prati i razvoj drugih privrednih grana, što ovde nije slučaj.

Uprkos stalnoj potrebi gradskih vlasti da Jagodinu predstave kao grad prosperiteta i socijalnih pogodnosti, situacija je umnogome drugačija. I dok aktuelni gradonačelnik pali olimpijsku baklju kao simbol zapošljavanja, Jagodina je pretvorena iz industrijskog proizvodno orijentisanog grada u grad uslužnog sektora, u kome su bivši fabrički radnici i radnice postali prekarna radna snaga, koja bez ikakvih radnih prava prihvata slabo plaćene, nestalne poslove u forsiranom uslužnom sektoru. Oni s više sreće mogu naći posao u novootvorenoj privatnoj fabrici cerada Andrea Confecione, koja je dobila zemljište s kompletnom infrastrukturom od grada, a subvencije od države. Pod boljim uslovima ovde se misli na platu koja je samo nominalno nešto veća od minimalne; no usled čestog smanjenja plate, jer radnici ne mogu da ispune nerealno visoke radne norme iznos plate se obično svede na granicu minimalne. Mimo toga, zaposleni u pomenutoj fabrici primorani su da rade u teškim uslovima i pod stalnim pritiskom zbog pretnje otkazom, a bez mogućnosti sindikalnog ili bilo kog drugog vida organizovanja.

Kada govorimo o lokalnim urbanim politikama, možemo primetiti da aktuelna gradska vlast trenutno prati trend metropole kad je u pitanju prenamena javnih gradskih površina i njihovo poklanjanje privatnim investitorima, sve u nadi da će oni otvoriti nova radna mesta u gradu. Brojne se parcele u industrijskoj zoni dodeljuju različitim privatnim investitorima, koji obično potom samo postave temelj i nestanu. U samom gradskom jezgru, zelene gradske površine se novim urbanističkim legislativama, najčešće donesenim naprečac i ne baš transparentno, prenamenjuju kako bi pojedinci dobili dozvolu da tu grade stambene zgrade. Poslednji primer je prenamena lokacije koja je bila zelena površina, a nalazi se neposredno uz park Đurđevo brdo (koji je zaštićeno prirodno dobro kao spomenik prirode u blizini najznačajnijih turističkih atrakcija), koja je dodeljena konzorcijumu koji je potom na tom mestu izgradio veliki tržni centar. Ovde se neminovno postavlja pitanje: šta će osiromašenom gradu u kome većina kupuje najjeftiniju robu kod Kineza tržni centar od 10.000m2 s cenovno nepristupačnom robom.

Jagodina ‒ Svetozarevo ‒ Jagodina

Nakon Drugog svetskog rata i ideološke promene u Jugoslaviji, Jagodini je ime promenjeno u Svetozarevo, po socijalisti Svetozaru Markoviću, i ona kao mnogi drugi gradovi u tadašnjoj Jugoslaviji doživljava ubrzanu transformaciju iz pretežno uslužnog, poljoprivrednog i vrlo slabo industrijalizovanog grada u industrijski centar regiona. Otvaranje fabrike kablova 1955. godine pratio je nagli porast broja stanovnika, koji zarad boljih životnih uslova u grad migriraju iz okolnih mesta, ali i iz svih krajeva Jugoslavije. S naglim rastom broja stanovnika tokom 60-ih i 70-ih dolazi do povećane potrebe za stanovima za radnike i ubrzane stanogradnje. Fabrika kablova i druge društvene firme grade cela gradska naselja (Sarina međa, Strelište, B zgrade itd.) s velikim brojem društvenih stanova, koje su radnici dobijali na korišćenje. U svojim najboljim godinama Fabrika kablova Svetozarevo bila je jedna od najvećih fabrika tog tipa u ovom delu Evrope, sarađivala je s drugim domaćim fabrikama i različitim tehničkim institutima, prodavala svoje proizvode na domaćem i inostranom tržištu i zapošljavala preko 10.000 radnika. Tako da nije ni čudo što je većinu stambenih objekata za kolektivno stanovanje u gradu izgradila baš ova fabrika za svoje radnike.

Već 80-ih godina dolazi do krize usled prezaduženosti, jugoslovenska savezna vlada pod pritiskom MMF-a usvaja niz mera štednje. Osiromašena nacionalističkim ratovima koje aktivno vodi i izolovana sankcijama, tokom 90-ih država počinje polako da nacionalizuje društvena preduzeća i pretvara ih u državna, što je bio samo prvi korak ka privatizaciji koja će kasnije uslediti. Životni standard velikog broja radnih ljudi, posebno onih zaposlenih u baznim industrijama i preduzećima u prerađivačkom sektoru, koja nisu imala direktan pristup devizama, strmoglavo se srozao. Većina fabrika u gradu, ne mogavši da se nosi sa spoljnim problemima, smanjuje proizvodne kapacitete. Početkom 90-ih se na državnom nivou donose zakoni i regulative koji omogućavaju otkupljivanje društvenih stanova, što je ujedno bila i najveća privatizacija, daleko veća od privatizacije bilo koje firme. To je bila jedna od značajnijih prekretnica u prelasku iz socijalizma u kapitalizam, jer se odjednom pojavio ogroman broj ljudi sa sopstvenim nekretninama na slobodnom raspolaganju.

Poslednja masovna dodela državnih stanova u Svetozarevu radnicima na korišćenje bila je 1992. godine. Nakon uvođenja sankcija Fabrika kablova sve teže posluje, što se odrazilo i na ulaganje u dalju stanogradnju. Privatizacija stambenog fonda devedesetih godina samo je trenutno umirila stanovnike Svetozareva, koji je već u to vreme počeo ubrzano da se deindustrijalizuje i demografski stagnira, tako da i industrija stanogradnje tokom devedesetih gotovo potpuno zamire. Jedino što se u to vreme gradi jesu pojedinačni stambeni objekti na obodima grada i u obližnjim selima, koje grade lica raseljena iz Hrvatske, Bosne i sa Kosova. Trenutno je udeo državnih stanova u ukupnom broju stambenih jedinica u gradu negde oko 0,6%[1] i jedan je od najnižih u Srbiji, što je vrlo mali procenat čak i u odnosu na zapadne kapitalističke države, s kojima je trenutno veoma popularno porediti se. Ipak, udeo državnih stanova u ukupnoj vlasničkoj strukturi stanova je preko 10% u Engleskoj i Holandiji, gde su socijalni stanovi i dalje poželjni i privlačni za življenje.

Nakon dvehiljadite dolazi do favorizacije privatnog vlasništva praćene uobičajnom retorikom vlasti i medija da je mnogo produktivnije i efikasnije od društvenog, te se ubrzano privatizuju preostala državna preduzeća, npr. Fabrika mesa i mesnih prerađevina „Juhor“, koja je privatizovana uprkos dotadašnjem uspešnom poslovanju. Ostala privatizovana preduzeća mahom su iskorišćena samo zarad svog poslovnog prostora, dok su radnici dobili otkaze po ubrzanom postupku. Danas se broj radnika Fabrike kablova sveo na oko 2.000, i dok se privatizacija nameće kao jedino moguće rešenje, njena vrednost se pokušava prikazati manjom od realne. Radnici dodatno strahuju od privatizacije jer uprkos tome što je godinama u restruktuiranju, fabrika u poslednjem periodu počinje da beleži povećanje proizvodnje, i strah se naizgled čini opravdanim kad vidimo rezultate ostalih privatizacija.

Za koga se grade novi stanovi?

Industrija stanogradnje je ponovo oživela u Jagodini gotovo kao u doba socijalizma, ali su osnove sasvim drugačije. I dok su nekada društvene stanove za radnike gradile lokalne firme, sada je stanogradnja tržišno orijentisana s gotovo isključivim primatom privatnih investitora. Novoizgrađeni stanovi su uglavnom neuseljeni iz prostog razloga što je većini stanovništva trenutno nedostupno da kupi stan. Oni koji su imali sreće da do njega dođu suočavaju se s različitim problemima, od toga da se često događa da nove zgrade prokišnjavaju ili imaju drugih tehničkih problema usled uštede na izradi i materijalima, do toga da neki nikad nisu ni dobili unapred plaćene stanove, jer nije retka situacija da investitor nestane s novcem. Veliki problem predstavlja i nedostatak prostora za parkiranje pored zgrada, koji uz ostale prateće sadržaje nije moguće unovčiti, tako da investitori nemaju interesa da to rade, a i gradske vlasti ih u tome podržavaju. Naime, Skupština opštine Jagodine donela je odluku po kojoj na površini oko zgrada ne moraju da se grade parking mesta, ali su investitori dužni da uplate određene takse od kojih će se graditi kolektivna parkirališta. Ipak, dosad nijedna takva garaža nije izgrađena.

tabela
Tabela 1. Uporedni pregled broja stanovnika, domaćinstava i stanova; Izvor: Republički zavod za statistiku
Otkad Republički zavod za statistiku računa broj stambenih jedinica, a to je od popisa 1971, broj stambenih jedinica i domaćinstava u samom gradu bio je približan, kao što možemo videti u tabeli 1. Bilo je vrlo malo praznih ili napuštenih stanova, da bi između 2002. i 2011. došlo do naglog povećanja broja stanova, koje nije pratio trend tolikog povećanja broja domaćinstava. Iako na prvi pogled statistika izgleda ohrabrujuće i govori u prilog tome da stanogradnja ponovo funkcioniše, poleđina iznetih podataka je umnogome drugačija. Od 17.488 stambenih jedinica koje trenutno postoje u gradu, čak 4.000 su nenastanjene dok je više od 2.100 nastanjeno ljudima koji tu borave na osnovu različitih zakupa, podstanarstva, rodbinskih veza itd. Veliki broj praznih, uglavnom novoizgrađenih stanova statistički potkrepljuje tvrdnju da je sigurnije ulagati kapital u stanogradnju, čak i ukoliko ti stanovi trenutno ne mogu da se prodaju.

I dok mali broj pojedinaca poseduje veći broj nekretnina, obični ljudi mogu samo da sanjaju o kupovini stana pošto je prosečna zarada oko 35.000 dinara (realno nije ni tolika), dok se cena kvadratnog metra kreće između 500 i 600 evra[2], a treba imati na umu da je samo prosečna potrošačka korpa veća od prosečne zarade. Na kraju, postavlja se pitanje: za koga se grade ti novi stanovi i zašto se toliko ulaže u njih kad veliki deo stanovništva ne može da ih priušti. Ma koliko se gradske vlasti u Jagodini trudile da privuku turiste, činjenice ipak govore u prilog tome da grad nema potencijale ni kapacitete da postane isključivo turistički grad u kojem bi stanovnici mogli pristojno da žive od te delatnosti. I dok se, aktuelni predsednik Skupštine grada, Dragan Marković Palma nagrađuje peharima za „turističke projekte budućnosti“, između zoo vrta, koji se prostire na dva hektara, i megalomanskog akva-parka na 30.000 kvadratnih metara, Jagodina polako ali sigurno postaje grad apsurda.

1 Republički zavod za statistiku
2 Cena dobijena na osnovu proučavanja cene stanova u Jagodini praćenjem oglasa različitih agencija za nekretnine i vađenjem proseka.