Istorija Kragujevca

Day 2,744, 09:21 • Published in Serbia Serbia • by Zaebani Milojko

Na području Grada Kragujevca nalazimo brojne tragove ljudskog života i ostatke materijalne kulture još iz praistorije. Pre dolaska Slovena, na teritoriji grada (i čitavog Balkanskog poluostrva), živeli su Iliri i Rimljani, koji su, takođe značajno uticali na razvoj ovih krajeva. Ovu teritoriju Stefan Nemanja osvaja od Vizantije i pripaja je srpskoj državi, u XII veku. Dolinama brojnih vodotoka, putevi su vodili ka teritoriji današnjeg grada, gde prvobitno nastaje "pazarište" ili "panađur", na kojem se, radi razmene proizvoda okupljaju stanovnici iz okoline, a kasnije i putnici.

Posle pada srpske države pod tursku vlast, na području Kragujevca razvija se veoma značajno naselje, koje se pod nazivom "Kragujevdža", prvi put pominje 1476. godine u turskim spisima, koji se danas čuvaju u Arhivu vlade Turske u Istanbulu. Smatra se da naziv grada potiče od "kraguja", ptica grabljivica, koje su se koristile za lov, poput današnjih sokolova, a izgledom potsećaju na orlove i nalaze se na današnjem grbu grada.
Za vreme dugotrajne vladavine Turaka, teritorija grada dva puta pada pod austrijsku vlast. U vreme druge vladavine Austrije, grad postaje važan vojno-strategijski centar, kojim rukovodi ober – knez Staniša Marković Mlatišuma. Beogradskim mirom 1739. godine, ponovo je zavedena turska uprava na čelu sa zloglasnim dahijom Kučuk Alijom. Od 1804. godine do 1813. godine, trajao je Prvi srpski ustanak, posle kojeg grad ponovo zauzimaju Turci, da bi ga konačno napustili 1815. godine.

Prekretnica i najznačajniji period u razvoju grada, počinje 1818. godine, kada je knez Miloš Obrenović Kragujevac proglasio za prestonicu Srbije, 6. maja, na Skupštini narodnih starešina, u manastiru Vraćevšnica. Tokom narednog perioda grad se planski urbanizuje i teritorijalno širi i postaje upravno – politički, kulturno – prosvetni, zdravstveni, vojni i privredni centar Srbije. Grade se privatne kuće i brojne ustanove sa obeležjima narodne arhitekture, ulice se kaldrmišu i osvetljavaju karbidnim lampama, a kuće se po Miloševoj naredbi pokrivaju crepom, umesto slamom, u cilju zaštite od požara. Na Lepenici se u to vreme grade tri drvena i prvi kameni most. U ovom periodu nema ratova i sve je u znaku procvata, ali se zbog samovolje u vladavini Obrenovića organizuju Đakova (1825. godine) i Miletina buna (1835. godine) i Kragujevačka vojnička pobuna (1839. godine).
Prestonica je 1841. godine premeštena u Beograd i od tada se smanjuje broj stanovnika u Kragujevcu zato što odlaze brojni činovnici državne uprave. Međutim, 1851. godine, Topolivnica je preseljena u Kragujevac i osnivanjem „Vojnotehničkog zavoda“, 1883. godine, javlja se potreba za novom radnom snagom, pa se oko zavoda formiraju i nova naselja (Palilula i Pivara) u kojima žive radnici koji su se doselili i njihove porodice. U Kragujevcu su organizovane prve radničke demonstracije u Srbiji, 15. februara 1876. godine poznate kao „Crveni barjak“.

Tokom Prvog svetskog rata Kragujevac je ponovo bio prestoni grad u kojem je boravio regent Aleksandar Karađorđević i u njemu se nalazila Vrhovna komanda srpske vojske na čelu sa Radomirom Putnikom. U Kragujevcu su nastali i planovi čuvene Cerske i Kolubarske bitke, koje se i danas izučavaju na Vojnim Akademijama širom sveta. Između dva rata Kragujevac ostaje revolucionarni i idejni centar radničke klase. Najveća tragedija zadesila je grad tokom Drugog svetskog rata 21. oktobra 1941. godine, kada je, zbog nemačkih gubitaka u borbi sa četničkim i partizanskim jedinicama na putu Kragujevac – Gornji Milanovac, u Kragujevcu streljano nekoliko hiljada stanovnika, muškaraca, žena, učenika i mlađe dece. Istog datuma, 21. oktobra, 1944. godine Kragujevac je oslobođen nemačke okupacije.